هنر درمانی چیست؟ سایکودرام کجای این مکتب است؟

هنر درمانی

هزاران سال است که مردم برای برقراری ارتباط، ابراز وجود و شفا به هنرها تکیه می کنند. اما هنر درمانی تا دهه 1940 شروع به تبدیل شدن به یک برنامه رسمی نکرد. متخصصان خاطرنشان کردند که افراد مبتلا به بیماری روانی اغلب خود را در نقاشی‌ها و سایر آثار هنری بیان می‌کنند، که باعث شد بسیاری استفاده از هنر را به‌عنوان یک راهبرد درمانی کشف کنند.

بر اساس تعریف انجمن هنر درمانی آمریکا هنر درمانی عبارت است از درمان آشفتگی های روانی از طریق واسطه های هنری که با این روش درمانجو می تواند درون فرد را آشکار کرده و به درمان گر کمک کند تا آنچه را که ارائه نموده، مورد ارزیابی قرار دهد. استفاده از هنر در درمان به عنوان یک درمان انسان گرایانه است که به طور مناسب برای درمان کودکان پایه ریزی شده و به عنوان درمانی است که بر تعامل بین کودک، محیط و درمانگر مبتنی است.

انجام فعالیتهای خلاق با استفاده از مواد و روشهای هنری، دیداری و شنیداری را هنر درمانی می گویند (ویلیامز، ۲۰۰۷). هدف از فعالیتهای هنردرمانگرانه رشد هویت، شخصیت و نیز برانگیختن احساس موفقیت در کودکان از طریق ابزارهای ابتکاری خودمحور است. هنر درمانی مستلزم توجه به نیازهای روانی بیماران، تفسیر، نیاز به آزادی، اظهار وجود و آرامش است و بر همین اساس نیازمند توجه به جزئیات مهارتهای هنری نیست و فعالیت ها و تولیدات هنری را نه به خاطر رویکرد زیبایی شناسانه آن ها، بلکه به دلیل نقش روانکاوانه و درمانگرشان مورد توجه قرار می دهد.

هنر درمانی به طور گسترده برای درمان کم توانی ذهنی، اختلالات یادگیری، ناکامی های تحصیلی، اضطراب، افسردگی و وسواس به کار می رود. استفاده از نقاشی، مجسمه سازی، عکاسی، موسیقی، نمایش و شعر انواع گوناگون هنر درمانی را تشکیل می دهند که تحت عناوین موسیقی درمانی، نمایش درمانی، قصه درمانی و نقاشی درمانی، رقص درمانی، نمایش درمانی، درمان بیانی، نوشتن درمانی ارائه می شوند. هنر درمانی علاوه بر اینکه باعث کاهش مقاومت کودکان نسبت به درمان و تشویق آن ها جهت بیان احساسات و تجارب شخصی می شود، باعث تداوم درمان با درمانگر نیز می شود.

پیشینه ی هنر درمانی

هر چند مبحث هنر درمانی از دیر باز مورد توجه اندیشمندان و فیلسوفان از جمله ارسطو بوده و کارکردهای درمانی هنر با عناوینی چون “کاتارسیس” و “پالایش روانی” از هزاران سال قبل مطرح گشته، اما کاربرد روان شناسانه هنر به شکل امروزی نخستین بار توسط زیگموند فروید ارائه شد و دیری نپایید که هنر و روانکاوی از تاثیرات متقابل یکدیگر بهره ها بردند. فروید در تعدادی از رساله ها و نوشته های خود به روانشناسی هنرمند و تاثیرات روانشناسانه آثار هنری بر مخاطبان اشاره های مستقیمی دارد و فعالیت های هنری را به مثابه ی ابزاری نیرومند جهت تحلیل روانکاوانه شخصیت مورد ارزیابی جدی قرار می دهد.

سال ها بعد مشخصا به منظور رفع اختلالات هیجانی در کودکان به شیوه ی نقاشی درمانی متوسل شد. وی هدف هنر درمانی را ایجاد موقعیتی برای انتخاب و تغییر رفتارها می داند و به باور او این کار فرصت هایی را برای تجربه مجدد تعارض ها پدید می آورد، تا از این راه به رفع، تحلیل یا پاسخگویی آنها بپردازد.

تکنیک های هنردرمانی

هدف هنر درمانی استفاده از فرآیند خلاق برای کمک به افراد برای کشف بیان خود و در انجام این کار، یافتن راه‌های جدید برای به دست آوردن بینش شخصی و توسعه مهارت‌های مقابله‌ای جدید است. خلق یا قدردانی از هنر برای کمک به افراد برای کشف احساسات، توسعه خودآگاهی، مقابله با استرس، افزایش عزت نفس و کار بر روی مهارت های اجتماعی استفاده می شود.

تکنیک های مورد استفاده در هنر درمانی می تواند شامل موارد زیر باشد:

• کلاژ
• رنگ آمیزی
• خط خطی کردن
• طراحی
• نقاشی با انگشت
• رنگ آمیزی
• عکاسی
• مجسمه سازی
• کار با خاک رس

همانطور که مراجعان هنر خلق می کنند، ممکن است آنچه را که ساخته اند و احساسی که در آنها ایجاد می کند تجزیه و تحلیل کنند. از طریق کاوش در هنر، افراد می توانند به دنبال مضامین و درگیری هایی باشند که ممکن است بر افکار، احساسات و رفتارهای آنها تأثیر بگذارد.

هنر درمانی برای چه مسائلی کاربردی است؟

طبق یک مطالعه در سال 2016 که در مجله انجمن هنر درمانی آمریکا منتشر شد، کمتر از یک ساعت فعالیت خلاقانه می‌تواند استرس شما را کاهش دهد و تأثیر مثبتی بر سلامت روان شما، صرف نظر از تجربه هنری یا استعداد داشته باشد. هنر درمانی می تواند برای درمان طیف وسیعی از اختلالات روانی و ناراحتی های روانی مورد استفاده قرار گیرد. در بسیاری از موارد، ممکن است همراه با سایر تکنیک های روان درمانی مانند گروه درمانی یا درمان شناختی-رفتاری (CBT) استفاده شود. هنردرمانگران آموزش دیده اند تا نمادها و استعاره های غیرکلامی را که اغلب از طریق هنر و فرآیند خلاق بیان می شوند، انتخاب کنند، مفاهیمی که معمولاً بیان آنها با کلمات دشوار است. از طریق این فرآیند است که فرد واقعاً شروع به دیدن تأثیرات هنر درمانی و اکتشافاتی می کند که می توان انجام داد.

برخی از شرایطی که هنر درمانی ممکن است برای درمان آنها استفاده شود عبارتند از

• مسائل مربوط به سالمندی 
• اضطراب
• سرطان
• افسردگی

برای مطالعه بیشتر در مورد افسردگی کلیک کنید.

• اختلالات خوردن
• مشکلات عاطفی
• مشکلات خانوادگی یا روابط
• شرایط پزشکی خاص
• علائم روانی مرتبط با سایر مسائل پزشکی
• اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
• مسائل روانی اجتماعی
• فشار روانی
• اختلال مصرف مواد

نکاتی که در مورد هنردرمانی باید در نظر بگیرید

اگر شما یا کسی که دوستش دارید به هنر درمانی فکر می کنید، برخی از باورهای غلط و حقایق رایج وجود دارد که باید بدانید.

1. لازم نیست هنرمند باشید
   افراد برای شرکت در هنر درمانی نیازی به داشتن توانایی هنری یا استعداد خاصی ندارند و افراد در هر سنی از جمله کودکان، نوجوانان و بزرگسالان می توانند از آن بهره مند شوند. برخی تحقیقات نشان می دهد که فقط وجود هنر می تواند در تقویت سلامت روان نقش داشته باشد. یک مطالعه در سال 2017 نشان داد که هنر نمایش داده شده در محیط های بیمارستانی به محیطی کمک می کند که بیماران احساس امنیت کنند. همچنین در بهبود اجتماعی شدن و حفظ هویت در خارج از بیمارستان نقش داشت.
2. هنر درمانی همان کلاس هنر نیست
   مردم اغلب تعجب می کنند که چگونه یک جلسه هنر درمانی با یک کلاس هنر متفاوت است. در جایی که یک کلاس هنری بر آموزش تکنیک یا ایجاد یک محصول نهایی خاص متمرکز است، هنر درمانی بیشتر به این می‌پردازد که به مراجعان اجازه می‌دهد روی تجربه درونی خود تمرکز کنند. در خلق هنر، افراد می توانند بر ادراکات، تخیل و احساسات خود تمرکز کنند. مراجعان تشویق می شوند هنری خلق کنند که دنیای درونی آنها را بیش از ساختن چیزی که بیانی از دنیای بیرونی باشد بیان کند.
3. هنر درمانی می تواند در مکان های مختلف انجام شود
   دفاتر خصوصی سلامت روان، مدارس و سازمان های اجتماعی همگی مکان های ممکن برای خدمات هنر درمانی هستند. علاوه بر این، هنر درمانی ممکن است در جاهای دیگری مانند: استودیوهای هنری، کالج ها و دانشگاه ها، مدارس ابتدایی و دبیرستان و بیمارستان ها؛ انجام شود.
4. هنر درمانی برای همه نیست
   هنر درمانی برای همه نیست. در حالی که سطوح بالایی از خلاقیت یا توانایی هنری برای موفقیت هنردرمانی ضروری نیست، بسیاری از بزرگسالانی که معتقدند خلاق یا هنری نیستند، ممکن است نسبت به این فرآیند مقاوم یا بدبین باشند. علاوه بر این، هنر درمانی برای همه انواع بیماری های روانی موثر یافت نشده است. به عنوان مثال، یک مطالعه متاآنالیز نشان داد که هنر درمانی در کاهش علائم مثبت یا منفی اسکیزوفرنی موثر نیست.

سایکودرام چیست؟

سایکودرام یک فرآیند گروه درمانی است که مسائل درون فردی و بین فردی افراد را از طریق به نمایش درآوردن گذشته، حال و یا پیش بینی موقعیتهای زندگی و ارتباط دادن نقشها به منظور پیشبرد فهم بهتر، تخلیه هیجانی و نقش معکوس به کار میرود. منطق سایکودرام ایجاد تغییر از طریق یادگیری فردی به صورت تعامل درون روانی، بین فردی، فرهنگ و نقشهای تصوری و خیالی است.

سایکودرام روشی است که به شخص کمک می کند تا ابعاد روانشناختی مسأله اش را کشف کند، بدین ترتیب فرد با به نمایش درآوردن آنها و نه فقط از راه گفت وگو به بازنگری مشکل خود می پردازد روان نمایشگری و اجزای وابسته به آن همچون سوسیودرام و اجرای نقش و سوسیومتری را جاکوب مورینو در سال ۱۹۳۰ ابداع کرد.

در شرایط درمان گروهی، ادراک های مخدوش، نارسائی ارتباطی، پاسخ های عاطفی نارسا، رفتارهای کلیشه ای، عمل های تکانشی و از خودبیگانگی بررسی و تغییر داده می شوند. عاملی که موجب غنای روان نمایشگری شده و در نتیجه گسترش کارائی آن را فراهم آورده هنر است. واقعیت نهفته در این پدیدار از چنان ژرفائی برخوردار است که از بطن آن روشی پدید آمده که روان نمایشگری یا تجربه زیبائی آزادی نام گرفته است.

کلرمن (۱۹۸۷) مطالعات تجربی موجود در مورد سایکودرام را خلاصه کرده و اظهار داشته که سایکودرام یک جایگزین معتبر برای دیگر فرایندها به منظور بهبود و تغییر رفتار و بینش است. سایکودرام فرایندی است که به تسهیل ابراز احساسات در یک موقعیت خودجوشی و دراماتیک به وسیله استفاده از نقش معکوس می پردازد تا روی ارزشهای افراد کارکرده و به آنها در مورد تأثیر این نقشها و رفتارها بازخورد داده شود. سایکودرام کلاسیک، خودساختار و فرایندی است که می تواند به مراجع در اکتشاف تمامی ابعاد فرد کمک کند. در این ساختار مراجع از مشکلش عبور کرده و به مرحله بالاتری میرسد.

سایکودرام مکتب فکری مستقلی نیست، بلکه مجموعه ای از اصول و روش ها است که تکمیل کننده رویکرد چندوجهی روان درمانی یا رشد و توسعه فردی است. سایکودرام در موقعیتهای غیربالینی نیز کاربرد دارد. چنانکه اجرای نقش در تعلیم و تربیت، مشاغل و صنعت و در برنامه های پرورش روحی یا اصلاح ساختار جامعه و حتی پیدا کردن راه حل مسأله یا فقط برای تفریح در زندگی روزمره مناسب است. هرچند که سایکودرام در موقعیت های گروهی و گروه درمانی بیشترین تأثیر را دارد، اما با انطباق روشهای آن در فرایندهای درمانی تحلیل خانواده، زوج درمانی و حتی درمان انفرادی نیز به کار می آید.

راجرز در مورد این روش گفته است که این روش برای خلاقیت و خودجوشی بسیار مؤثر بوده است، زیرا فرد می تواند در خارج از گروه مشکلاتش را حل کرده و می تواند به افراد دیگر نیز همزمان در خارج از گروه کمک نماید. سایکودرام در ایجاد یک محیط گرم و صمیمانه بسیار موفق بوده و یک رابطه دوستانه در یک فضای درمانی ایجاد می نماید و موجب میشود تا افراد دارای بیماری های روحی و روانی بعد از این جلسات به دنبال درمان انفرادی آن باشند.

مفاهیم سایکودرام

سایکودرام در اجرای نقش به دنبال آگاهی در مورد انتظارات عملکرد، مهارت های موردنیاز و ایجاد انگیزش است. اغلب تأثیر عملکردهای نمایشی به صورت تخلیه هیجانی است که در این مورد سه مفهوم باید توضیح داده شود.

1. اول این که، نمایش منجر به رهائی عواطف منفی شده، در نتیجه فراخوانی هیجانها به صورت آزاد شدن خاطرات بد صورت می پذیرد.
2. مفهوم دوم طبق نظر مورینو این است که تخلیه هیجانی ایجاد خلاقیت و خودجوشی کرده، که این خود در ارتباط با حضار فعال و با آموزش بازیگر صورت گرفته و راه حل های جدید ایجاد میکند.
3. سوم طبق نظر بوئل، هنگامی که حضار به طور فعال وارد بازی می شوند، راه حل هایی را بعد از نمایش احساسات شکل گرفته شان برای روبرو شدن با مشکلات زندگی واقعی خود می یابند. در سایکودرام از طریق تخلیه هیجان اغلب بصیرت و آگاهی رخ می دهد.

نویسنده: امین زندی، روانشناس بالینی

ویرایشگر علمی: یاسمن اکبرزاده، کارشناس ارشد روانشناسی بالینی