معرفی رشته روانشناسی به عنوان علم در ایران و خارج از کشور

بسیاری از ما به هنگام کسب اطلاعات در مورد موضوعی که از آن هیچ نمی­دانیم یا تازه با آن آشنا شده­‌ایم به سراغ گوگل می­رویم و یک سوال ساده را در نوار جستجو گوگل مینویسیم: “……. چیست؟” این قاعده ساده شامل حال تمامی سوالات ذهنی ما می­شود. حال تصور کنید این جای خالی، با واژه ” رشته روانشناسی ” پرشده است و پرسش ذهنی ما “روانشناسی چیست؟” می­باشد . اگر به دنبال معنی رشته روانشناسی یا psychology را در گوگل و یا حتی لغت­­نامه بگردید، کمابیش هم در منابع فارسی و هم انگلیسی با چنین تعاریفی روبرو خواهید شد:

• دانش مطالعه و شناخت روان و مسائل مربوط به آن.
• دانش بررسی جنبه ­ها و کارکردهای مختلف روان انسان.
• مطالعه علمی ذهن انسان و عملکردهای آن، به ویژه مواردی که در یک زمینه معین بر رفتار تاثیر می­گذارند.
• علم النفس، معرفةالنفس، معرفةالروح، عبارت است از تحقیق و مطالعه در حیات نفسانی و اعمال و رفتار انسان در احوال و اوضاع مختلف آن. (لغت نامه دهخدا)

این تعاریف به طور کلی مفاهیم یکسان، مشترک و کلی از علم روانشناسی را بیان می­کنند؛ اما اگر بخواهیم یک تعریف دقیق­ از علم روانشناسی ارائه دهیم، می­توان گفت:

علم روانشناسی با مطالعه­ ی فرایندهای ذهنی (به اعمال و فرآیندهایی اشاره دارد که خود به طور مستقیم قابل مشاهده و درک کردن؛ نیستند و تنها می­توان نمود بیرونی آن­ها را در دیگر فرایندها، اعمال و رفتار مشاهده کرد مانند تفکر، هیجان، ترس و… ) و رفتار ( که شامل فعالیت­ها و اعمالی است که به طور مستقیم قابل مشاهده و اندازه گیری می­باشند مثل حرف زدن، راه رفتن و… )  معرفی می­شود. این تعریف شامل گستره تمام موجودات زنده علی الخصوص انسان می­باشد؛ که بر اساس روش­های تجربی و علمی استخراج شده­است.

تاریخچه علم روانشناسی

در کنار تعریف هر علمی، گوشه چشمی به تاریخ آن علم، نه تنها خالی از لطف نیست، بلکه در مواردی حتی لازم است؛ علم روانشناسی هم از این قاعده مستثنی نیست. مباحث مرتبط با ذهن و روان قرن­هاست مورد توجه دانشمندان و فیلسوفانی نظیر سقراط، ارسطو، افلاطون، ابن سینا، فارابی و…قرار گرفته است؛ اما به قول هرمن ابینگهوس(قرن19) : “روانشناسی پیشینه­ای طولانی، اما تاریخچه­ای کوتاه دارد.” حتی اصلاح”روانشناسی” در اواسط قرن 16 توسط فیلسوف آلمانی رادولف گوسلنیوس ابداع شد.

علم روانشناسی تا اوخر قرن 19 زیر سایه علم فلسفه مورد بررسی قرار می­گرفت، تا با تحقیقات ویلیام وونت به طور مدون، آکادمیک و به عنوان علمی مستقل مورد مطالعه قرار گرفت. بنابراین می­توان گفت علم روانشناسی در مقایسه با علوم تجربی دیگر، تاریخچه­ ی کوتاه تری دارد. اما این تاریخچه نسبتا کوتاه مستقل، نه تنها نقطه ضعفی برای این علم قلمداد نمی­شود بلکه در برخی موارد باعث رو به جلو حرکت کردن اندیشمندان این رشته بوده است.

هنگامی که در حال مطالعه هر علمی هستید، نکته حائز اهمیت آشنایی با ادبیات آن علم می­باشد. رشته روانشناسی ماهیت جذاب و غنی دارد و با توجه به کاربردهای عملی آن در حوزه­های مختلف زندگی، امکان خطا در درک برخی از مفاهیم آن یا تفاوت­هایی در ادبیات این رشته با زبان محاوره وجود دارد، زیرا که ادبیات رشته روانشناسی مانند سایر رشته­های دیگر تفاوت­هایی با مکالمه­های روزمره دارد. به طور مثال کلمات “مثبت و منفی” و یا “اولیه و ثانویه” در این علم، معانی مفهومی و شاخص خود را دارند.  از این دست تفاوت های معنایی و اشتباهات رایج در مفاهیم مختلف رشته روانشناسی موارد متعددی می توان نام برد؛ که تعدادی از مهمترین و رایج ترین آن­ها به این شرح است: اول اینکه روانشناسی مترادف روان­درمانی یا روان­کاوی نیست.

روانشناسی به طور مستقل یک علم است در صورتی که روان­درمانی روشی است که توسط درمانگران و متخصصان آموزش دیده، به شکل حرفه­ای و پس از تشخیص­گذاری، با توجه به اختلال مورد نظر انجام می­گیرد و روان کاوی یکی از مکاتب یا رویکردهای روانشناسی است. (در بخش رویکردها، روان کاوی به طور کامل توضیح داده می شود) لازم به ذکر است که علم روانشناسی شامل نظریه­ها و رویکردهای زیاد و متعددی است که هرکدام مفاهیم و ادبیات منحصر به فرد خود را دارند بنابراین هنگام بررسی هر موضوع یا پدیده­ای ابتدا لازم است مشخص شود با کدام نظریه و رویکرد پدیده، مورد بررسی قرار می­گیرد و سپس ادبیات و اصطلاحات مختص آن نظریه و رویکرد به هنگام تحلیل، استفاده شود.

به طور مثال علت به وجود آمدن اختلالات روانی(بیماری­های روانی) در رویکرد زیستی، مشکل یا نارسائی در ناقل­های عصبی و کارکرد­های عصبی مغز است و در رویکرد روانکاوی وجود تعارض­های بنیادی است اما در رویکرد شناختی، وجود باورهای غلط و در رویکرد رفتاری ، وجود رفتارهای نامناسب است. بنابراین تحلیل علت اختلالات روانی در چهارچوب و ادبیات هر رویکرد متفاوت است.

تفاوت یک روانشناس با یک روانپزشک چیست؟

نکته­ ی دیگر، تفاوت میان یک روانشناس و روان­پزشک است. اولین تفاوت، تجویز داروست. یک روان­پزشک مجوز تجویز دارو را دارد، در صورتی که این امکان برای روانشناسان وجود ندارد مگر روانشناسان بالینی آموزش دیده در برخی کشورهای توسعه یافته نظیر ایالات متحده. تفاوت دیگر، روند تحصیلی متفاوت آن­هاست؛ روان پزشکی زیر مجموعه تخصص­های رشته پزشکی است، در حالی که روانشناسی زیر مجموعه رشته­ های علوم انسانی است.به طور کلی و با تفاوت هایی اندک در ایران و جهان، دانشجویان رشته­ ی پزشکی پس از گذراندن دوره­ ی هفت ساله عمومی تحصیل خود، می­توانند گرایش روان­پزشکی را به عنوان تخصص برای خود انتخاب کنند و با قبولی در آزمون بورد تخصصی روان پزشکی، بعد از دو سال به عنوان روان پزشک مشغول به کار شوند.

همانطور که اشاره شد روانشناسی زیر مجموعه رشته­های علوم انسانی است که البته در ایران یک رشته­ ی شناور است؛ به این معنی که دانش­آموختگان رشته­های مختلف می توانند در کنکورهای مربوط به آن بدون توجه به سابقه­ ی تحصیلی شرکت کنند. تحصیلات آکادمیک در رشته روان شناسی شامل یک دوره کارشناسی به مدت چهارسال، دوره کارشناسی ارشد به مدت دو سال و دوره دکترا به مدت چهار سال می­باشد. این روند تحصیل رشته روانشناسی کمابیش مشابه روند تحصیلی این رشته در سایر کشورهاست که در بخش بعدی، مفصل آن را در ایران و خارج از کشور معرفی می­کنیم.

روانشناسی بعنوان یک رشته دانشگاهی

در جامعه ما، روانشناس و روانشناسی حالا دیگر جای خود را پیدا کرده و رشته روانشناسی علاقه‌مندان خاص خود را دارد. همین مسئله موجب شده که تحصیلات آکادمیک رشته روانشناسی در دانشگاه، توجه متقاضیان زیادی را به خود جلب کند. به طوری که بسیاری از دانش­آموزان دبیرستانی سعی می‌کنند مستقیماً رتبه لازم برای تحصیل در رشته روانشناسی را از رشته­های تجربی، انسانی یا ریاضی کسب کنند تا بتوانند پس از ورود به دانشگاه در همین رشته به تحصیل بپردازند. هجمه متقاضیان در رشته روانشناسی به قدری رسیده که اگر تعداد متقاضیان آن هم­تراز با رشته های پزشکی، مهندسی و حقوق نباشد، کمتر هم نیست.

دلیل تقاضای بالا در رشته روانشناسی

در خوشبینانه­ترین حالت، علت این امر افزایش آگاهی جامعه در خصوص اهمیت سلامت روان و درک نیاز جامعه به متخصصین این رشته می­باشد. علت دیگر آن،  افزایش علاقه عمومی نسبت به روانشناسی معرفی شده در رسانه­های عامه پسند است که بیشتر، روانشناسی را یک شبه علم معرفی کرده­اند تا علم. علت دیگر را می­توان تصور حباب­گونه از بازار کار سودآور و پردرآمد روانشناسان که تصور صحیحی نیست مگر در در مواردی اندک؛ دانست. با این حال دلیل این محبوبیت فراگیر هرچه که هست، روانشناسی را پدیده مهم در قرن حاضر به شمار می­آورد و آن را راه مناسبی برای بدست ­آوردن بینشی وسیع­تر درباره­ ی تجربه­های انسانی معرفی می­کند.  

همانطور که اشاره شد روانشناسی به عنوان یک علم مستقل، تقریبا جدید است؛ به طوری که هنوز به تکامل کافی نرسیده­ است و با گذشت زمان حوزه­ها و گرایش های مختلفی در این رشته از سوی انجمن­های مرتبط با این علم مانند انجمن روانشناسان آمریکا (american psychological association) معرفی می شود؛ می­توان گفت یکی از علل تنوع و تفاوت در گرایش­های روز افزون این رشته، تفاوت و تنوع رفتار­های انسانی است به طوری که روانشناسی امروزه با همه­ ی جنبه های زندگی انسانی ارتباط دارد و به هر اندازه که جامعه پیچیده­تر و پیشرفته­تر شود، نقش پررنگ تری در حل مسائل آدمی به خود می­گیرد؛ مانند روانشناسی مهندسی، قانونی ، مدرسه ، اجتماعی ، روانشناسی کسب و کار  و… .

از طرفی ارتباط و تاثیر روانشناسی با موضوعات مختلفی مانند جامعه شناسی، زیست شناسی، فلسفه، انسان شناسی و … باعث شکل گیری حوزه های کاربردی جدید بیشتری در این رشته می­شود. در حال حاضر حوزه­ها و گرایش­هایی که تکامل بیشتری داشته­اند در دانشگاه­ها و مراکز آموزشی تدریس می­شوند. از معروف ترین گرایش­های رشته­ ی روانشناسی می­توان به روانشناسی بالینی، روانشناسی عمومی، روانشناسی رشد، روانشناسی صنعتی-سازمانی، روانشناسی اجتماعی، روانشناسی مدرسه، روانشناسی قانونی(جنایی)، روانشناسی کودکان استثنائی، روان­سنجی اشاره نمود.

رشته روانشناسی در خارج از کشور

به طور کلی مقاطع تحصیلی در رشته­ ی روانشناسی در اکثر کشورهای دنیا به صورت ابتدا یک دوره دو ساله (با نام کالج) برای آشنایی با این رشته است که می­توان آن را سنگ محکی برای فرد در نظر گرفت تا بررسی کند این رشته مناسب روحیات و توانایی­های وی می­باشد و پس از گذراندن این دوره شخص تصمیم میگیرد وارد فضای تحصیلی آکادمیک در این رشته شود یا خیر. (در ایران این طور نیست!)

در برخی از کشورهای دیگر این افراد با اخذ مدرک و گذراندن ساعت مشخص در این دوره ها می­توانند در مراکز توانبخشی و موسسات روانشناسی مشغول به کار شوند و در صورتی که فرد تصمیم به ادامه تحصیل در این رشته بگیرد، بعد گذراندن یک دوره­ی چهارساله موفق به اخذ مدرک کارشناسی می­شود که به نسبت دوره­ ی قبلی، موقعیت های شغلی بیشتری برای دارندگان این مدرک وجود دارد.

اما نکته­ ی قابل توجه این است که درصد معدودی از فارغ­التحصیلان در مقطع کارشناسی در همین حوزه فعالیت می­کنند و جمعیت قابل توجه ی از آنان جذب مشاغلی می­شوند که روانشناسی در آن­ها کاربرد دارد مانند تبلیغات، فروش، مارکتینگ، تدریس، نگه داری از کودکان و…. . در صورت علاقه به ادامه تحصیل و فعالیت حرفه­ای در این رشته، افراد یک دوره­ی دو تا سه ساله که معادل کارشناسی ارشد را سپری می­کنند که طبیعتا موقعیت­های شغلی مناسب تری با محدوده رقابتی بیشتری را در بر می­گیرد مانند کار در سرویس های سلامت روانی، آژانس­های دولتی، موسسات قضائی، مدیریت منابع انسانی، سرویس حفاظت از کودکان، تدریس در دانشگاه و …. .

پس از اتمام این مقطع تحصیلی به فراخور علاقه و برنامه­ ی آینده دانشجویان برای خود مسیر­های متفاوت­ای برای ادامه تحصیل در مقطع دکتری( به مدت پنج تا هفت سال) A Ph.D. in psychology, or doctor of philosophy in psychology پیش روی آن­ها وجود دارد. اگر بخواهند فعالیت های خود را در زمینه­های تدریس، تحقیقات و پژوهش ادامه دهند، در یکی از گرایش­های روانشناسی عمومی (اجتماعی)، رشد، صنعتی سازمانی یا به طور کلی روانشناسی تجربی ادامه تحصیل می­دهند. اما اگر علاقه­ ی آن­ها به کار در فضای درمانی و کلینکی باشد یا بخواهند در آینده کلینک­های درمانی و مشاوره­ای خود را احداث کنند؛ بهتر است در یکی از گرایش­های روانشناسی بالینی یا مشاوره مشغول به ادامه تحصیل شوند.

لازم به ذکر است یک برنامه­ ی آموزشی جایگزین دیگر در مقطع دکتری Psy.D., or doctor of psychology وجود دارد؛ که تمرکز آن بیشتر روی آموزش­های حرفه­ای در گرایش­های روانشناسی بالینی و مشاوره می­باشد به طوری که کسانی که این دوره را می­گذرانند پس از قبولی در آزمون و دریافت گواهی معتبر آن، می­توانند به تشخیص و درمان اختلالات روانی، ساخت آزمون های روانی و …. مشغول شوند. فارغ التحصیل شدن از این برنامه­ ی آموزشی بین چهار تا هفت سال زمان می­برد که در این دوره دانشجویان در زمینه هایی مانند ارزیابی روانی، تشخیص اختلالات و درمان آن­ها آموزش میبینند. مانند تمامی دوره های دکتری که دانشجویان زیر نظر یک استاد (سوپروایزر) دوره­ ی تحصیل خود را می­گذرانند، این دوره هم همینطور است.

اگرچه بسیاری از دانشجویان در طول این دوره با انجام کارهای پاره وقت در کلینیک های روانشناسی تجربیات خود را افزایش می دهند، اما دانشجویان این دوره­ ی آموزشی باید حداقل یک سال پایانی دوره­ ی خود را به صورت تمام وقت به عنوان کارآموز زیر نظر یک روانشناس یا کلینیک روانشناسی مشغول به کار و کسب تجربه شوند.

“برای مطالعه و آشنایی با کنکور رشته روانشناسی در ایران بر روی لینک کلیک کنید” 

روانشناسی در ایران

در ایران نیز کمابیش کلیت وضعیت تحصیل و انتخاب گرایش­های تحصیلی در مقاطع مختلف مانند سایر کشورهای دنیاست با این تفاوت که افراد پس از اتمام دوره دبیرستان و قبولی در کنکور کارشناسی و انتخاب رشته­ ی روانشناسی وارد دانشگاه می­شوند. تا سال92 روانشناسی زیر مجموعه رشته­های علوم انسانی بود و تنها کسانی که در دوره دبیرستان رشته تحصیلی آن­ها علوم انسانی بود، می­توانستند در این رشته پذیرفته شوند اما از سال 93 روانشناسی جز رشته­های شناور قرار گرفت به طوری که دانش آموزان سایر زیرگروه­های ریاضی و تجربی هم می­توانستند این رشته را انتخاب کنند و در آن ادامه تحصیل دهند.

در مقطع کارشناسی که مدت آن چهار سال است؛ شامل گرایش های بالینی، عمومی، کودکان استثنائی، سازمانی-صنعتی، روان­سنجی می­باشد اما در عمل گرایش­های مختلف روانشناسی در مقطع کارشناسی تفاوت قابل توجهی باهم ندارند و تنها 10 واحد اختیاری در دانشگاه تفاوت آنهاست اما این تفاوت در دوره کارشناسی ارشد محسوس­تر و جدی­تر است. دانشجویان در صورت علاقه به ادامه تحصیل در رشته روانشناسی در مقطع کارشناسی ارشد، با شرط معدل الف (استعداد درخشان) در دانشگاه محل تحصیل خود و یا دیگر دانشگاه ها می­توانند در مقطع ارشد با همان گرایش دوره کارشناسی خود در صورت قبولی در مصاحبه و بررسی پذیرش بدون کنکور دانشجویان استعداد درخشان، ادامه تحصیل دهند و در غیر این صورت با شرکت در کنکور کارشناسی ارشد و قبولی در دانشگاه مورد نظر خود، به ادامه تحصیل در مقطع ارشد به مدت دوسال می­پردازند.

گرایش­های مقطع ارشد در دانشگاه­های ایران شامل روانشناسی بالینی، روانشناسی عمومی (روانشناسی اسلامی و مثبت گرا)، روان­سنجی، کودکان استثنائی(روانشناسی بالینی کودک و نوجوان)، روانشناسی صنعتی-سازمانی، روانشناسی شخصیت می­باشد. همانطور که پیشتر اشاره شد روانشناسی یک رشته­ ی شناور است به این معنی که دانش­آموختگان سایر رشته­های تحصیلی می­توانند در کنکور کارشناسی ارشد این رشته شرکت نمایند.

تا سال 92، دانش­آموختگان این رشته­ ی  بعد از مقطع کارشناسی ارشد با شرکت و قبولی در آزمون نظام روانشناسی مجوز تاسیس کلینیک را دریافت می کردند اما از سال 93 این قانون به این صورت تغییر کرد که با داشتن دو مدرک مرتبط با روانشناسی (کارشناسی و کارشناسی ارشد یا کارشناسی ارشد و دکتری)  متقاضیان، مجوز تاسیس کلینیک دریافت می­کنند. به نظر می­­رسد دلیل تغییر روند در دریافت مجوز تاسیس کلینیک، جابه­ جایی رشته روانشناسی از زیر مجموعه علوم انسانی به رشته ­های شناور می­باشد.

پس از آن دانشجویان علاقه مند به ادامه­ ی تحصیل در مقطع دکتری درآزمون کنکور دکتری شرکت می­کنند و بعد از قبولی در آزمون در گرایش مورد نظر خود و دانشگاه مورد نظر خود مصاحبه می­شوند در صورتی که در مصاحبه­ ی دانشگاه مربوطه قبول شوند، مشغول به تحصیل در آن دانشگاه می­شوند. در ایران دانشجویان در هر مقطع تحصیلی با گذراندن دوره ها و ورک شاپ های مربوط به رویکرد و گرایش انتخابی خود که عمدتا در فضای خارج از دانشگاه ها برگزار میشود می­توانند پایه علمی، پژوهشی و تجربیات بالینی، خود را قوی­تر کنند. در کشور ما بسیاری از حوزه­ های تخصصی روانشناسی ناشناخته باقی­مانده و حتی حوزه­های معروف و شناخته شده هم از جایگاه واقعی و در خور توجه برخوردار نیستند چرا که هنوز آگاهی کافی از نقش متخصصان روانشناس در موسسات دولتی و خصوصی، زندگی روزمره مردم عادی، سلامت و حفظ بهداشت روان جامعه وجود ندارد.

البته کشور ما یک کشور در حال توسعه با جمعیتی جوان است که برای توسعه همه جانبه نیاز به استفاده از حوزه­های مختلف روانشناسی و کسب آگاهی دارد. با این وجود فارغ­التحصیلان  این رشته می­توانند به عنوان کارشناس درمراکز دولتی مانند بهزیستی، نیروی انتظامی، شهرداری، سازمان زندان­ها، کانون اصلاح و تربیت، آموزش و پرورش، کلینیک­های درمان اعتیاد، کلینیک­های درمانی و مشاوره­ای و  همکاری با سایر متخصصان روانشناس بالینی یا روان پزشکان فعالیت کنند. همچنین می­توانند با دریافت مجوز از سازمان نظام روانشناسی پس از بررسی در کمیسیون ها تخصصی و دریافت پروانه سازمان نظام روانشناسی برای تاسیس کلینیک مشاوره شخصی خود اقدام کنند.

مطلب مرتبط: صفر تا صد کنکور روانشناسی

برای رشته روانشناسی مناسب هستم؟

رشته روانشناسی برای دانشجویانی که می خواهند با مردم کار کنند و علاقه مند به درک رفتار و فرآیندهای ذهنی انسان هستند، انتخاب خوبی است. مهارت های مفید برای رشته های روانشناسی شامل: ذهن باز، تفکر انتقادی، حل مسئله و توانایی های ارتباط موثر است. بنابراین، این رشته برای افرادی است که می توانند استرس، معضلات اجتماعی و موقعیت های پرفشار را کنترل کنند. کسانی که نمی خواهند روان درمانگر باشند، همچنان می توانند در روانشناسی تحصیل کنند، زیرا در بسیاری از مسیرهای شغلی کاربرد دارد و درک کلی از افراد و همچنین مهارت های نوشتاری، پژوهشی و تحلیلی قابل انتقال را فراهم می کند.

پژوهشگر و نویسنده : مهسا جوادی

ویرایشگر علمی: یاسمن اکبرزاده، کارشناس ارشد روانشناسی بالینی

بازبینی : امین زندی روانشناس بالینی