بیش فعالی و نقص توجه (ADHD) در کودکان و بزرگسالان

نشانه ها و تشخیص ADHD

طبق تعریف انجمن روانپزشکان آمریکا در کتاب تشخیصی و آماری روانپزشکی نسخه 5 ” American Psychiatric Association  ” اختلال بیش فعالی و نقصان توجه یا همان ADHD از سال 1980 با همین نام در دسته اختلالات روانپزشکی قرار گرفته و برای تشخیص آن باید معیار هایی تشخیصی رعایت شوند که میتوان آنها را به سادگی به صورت زیر مشخص کرد.

فرد دارای اختلال بیش فعالی و نقصان توجه یا ADHD در دو حوزه مشخص دارای نشانه های بالینی میباشد که عبارتند از:

1. نقص در توجه (Inattention)

• چنین فردی بی دقت است و نمیتواند به جزئیات تمرکز و دقت کافی داشته باشد
• عدم توانایی در نگاه داشتن تمرکز در یک موضوع نظیر مطالعه و انجام تکالیف مشهود است
• هنگامی که با آنها صحبت میکند حواسشان خیلی راحت پرت میشود
• انجام تکالیف و وظایف مرحله به مرحله برای آنها بسیار دشوار است، به طور مثال نمیتواند کاری از نقطه A شروع میشود و پس از گذر از نقاط B و C باید به نقطه D برسد را انجام دهند
•  سازماندهی و نظم در امور در آنها پایین است
• ابزار و وسایل مهم نظیر کلید، گوشی موبایل و دیگر موضوعات مهم را بارها گم و یا فراموش میکنند
• به راحتی حواسشان پرت میشود، این حواس پرتی لزوما ناشی از محرک های بیرونی نیست و میتواند توسط افکار نامربوط ذهنی نیز باشد
• برنامه هایش را خیلی زود فراموش میکند و نمیتواند برنامه ریزی مشخص روزانه داشته باشد.

2. بیش فعالی و تکانشگری (Hyperactivity / Impulsivity)

• بسیار تکان میخورند و نمیتوانند آرام بنشینند و ورجه وورجه میکنند، چنین نشانه ای در بزرگسالان بیشتر شکل خود را به بی قراری تغییر میدهد.
• صندلی خود را ترک میکنند زمانی که نشستن بر آن بر اساس موقعیت یک الزام است، به طور مثال: نشستن بر سر کلاس درس
• از بیرون بی قرار و تکانشی به نظر میرسند
• نمیتوانند در فعالیت هایی که نیازمند سکوت و آرامش است شرکت کنند
• پرحرف هستند و ممکن است حرفهای نامربوط به موضوع بزنند
• ممکن است پاسخ پرسش و گفتگو ها را قبل از تمام شدن بدهند
• در صبر کردن برای نوبت خود در انجام امور شخصی و بین فردی مشکل دارند به عبارت دیگه صبور نیستند
• حرف دیگران را قطع میکنند و گاهی شوخی های نامربوط دارند

طبق نظر APA و یا همان انجمن روانپزشکان آمریکا برای تشخیص اختلال بیش فعالی و نقصان توجه ADHD باید کودک از هر حوزه تشخیصی حداقل 6 نشانه را به مدت 6 ماه داشته باشد و این موضوع برای تشخیص در بزرگسالان به 5 نشانه تشخیصی کاهش میابد، نکته قابل توجه این است که شروع این نشانه باید قبل از 12 سالگی در فرد دیده شده باشد و این نشانه باید در زندگی فردی و بین فردی وی سبب ایجاد تداخل و مشکل کرده باشد، بعبارت دیگر اگر مشکلی در بهزیستی فرد ایجاد نشده است، نیازی به تشخیص گذاری اختلال نیست!

نکته دیگر حائز اهمیت این میباشد که اختلال ADHD در هر فرد با فرد دیگر تفاوت دارد و در هر فرهنگ به فرهنگ دیگر میتواند بر اساس ساختارهای جامعه و شخصیت فرد مبتلا به این نابهنجاری روانی، نمود متفاوتی داشته باشد، بنابراین درمان ثابتی که برای تمامی افراد مبتلا بتواند اثر گذار باشد وجود نخواهد داشت و درمان این اختلال باید به صورت فردی بر اساس نیازهای فرد توسط تیم متخصص برنامه ریزی شود.

انواع بیش فعالی-نقص توجه

برای تشخیص دقیق تر بیش فعالی، APA این اختلال را به سه دسته یا نوع دسته بندی کرده است.

عمدتاً بی توجه

همانطور که از نام آن پیداست، افراد مبتلا به این نوع ADHD در تمرکز، تکمیل وظایف و پیروی از دستورالعمل ها با مشکل شدید مواجه هستند. کارشناسان همچنین فکر می‌کنند که بسیاری از کودکان مبتلا به نوع بی‌توجهی ADHD ممکن است تشخیص مناسبی دریافت نکنند، زیرا لزوما تمایلی به ایجاد اختلال در کلاس ندارند. منبع معتبر تحقیقاتی نشان می دهد که این مورد در بین دختران مبتلا به ADHD شایع تر است.

غالباً بیش فعال- تکانشی

افراد مبتلا به این نوع ADHD در درجه اول رفتار بیش فعال و تکانشی از خود نشان می دهند.  اگرچه مشکل تمرکز و توجه در مورد این نوع ADHD کمتر مورد توجه قرار می گیرد، افراد مبتلا به ADHD عمدتاً بیش فعال- تکانشی، ممکن است هنوز تمرکز بر روی وظایف را دشوار بدانند.

نوع ترکیبی بیش فعالی

این شایع ترین نوع ADHD است. افراد مبتلا به این نوع ترکیبی از ADHD علائم بی توجهی و بیش فعالی را نشان می دهند. اینها شامل ناتوانی در توجه، تمایل به تکانشگری و سطوح بالاتر از حد متوسط ​​​​فعالیت و انرژی است.

نوع ADHD کودکان و بزرگسالان نحوه درمان آن را تعیین می کند. نوع این اختلال می تواند در طول زمان تغییر کند، بنابراین درمان نیز ممکن است تغییر کند.

شیوع 

بررسی های آماری در سال 2015 نشان میدهد که حدود 7.2 درصد جامعه زیر 18 سال دچار اختلال روانپزشکی بیش فعالی و نقصان توجه ADHD میباشند که این موضوع عددی حدود 129 میلیون نفر در جهان خواهد بود و فقط طبق گزارش NSCH آمریکا در سال 2016 حدود 6.1 میلیون کودک در آمریکا مبتلا به اختلال ADHD تشخیص داده شده اند. همچنین نرخ ابتلا به بیش فعالی و نقصان توجه در پسران 4 برابر بیشتر از دختران میباشد.

علل ADHD

به نظر میرسد مهمترین علت در ایجاد اختلال ADHD ژن ها باشند، در بیشتر موارد بررسی های ژنتیکی نظیر تحقیقات فرانک بی در سال 2012 حاکی از آن است که یکی از والدین حداقل دارای نشانه مشابه با فرزند خود میباشد و اثر ژنتیک در این اختلال حدود 70 درصد پیش بیینی شده است که بسیار از لحاظ علمی قابل توجه است. به بیان دیگر اگر یکی از والدین دارای ADHD باشد احتمال ابتلا فرزند به بیش فعالی 3 تا 5 برابر خواهد بود.

از دیگر موارد در سبب شناسی و یا بررسی علت های این اختلال به مصرف الکل و سیگار در دوران بارداری ، زودرسی در تولد و وزن کم نوزاد ، بیماریهای عفونی در بارداری مانند آنسفالیت و مننژیت و شرایط استرس زای بارداری برای مادر میباشد.

تحقیقات دیگر منبع معتبر نشان می دهد که تفاوت ساختاری در مغز وجود دارد. یافته ها نشان می دهد که افراد مبتلا به ADHD حجم ماده خاکستری کمتری دارند. ماده خاکستری شامل نواحی مغز است که به موارد زیر کمک می کند:

• گفتار
• خود کنترلی
• تصمیم گیری
• کنترل عضلات

اختلالات روانی و مشکلات همراه با ADHD

این اختلال روانپزشکی به مرور زمان و افزایش سن فرد عموما بهبودی نشان میدهد ولی در بسیاری از مواقع بیش فعالی در بزرگسالان کاهش می یابد ولی عدم تمرکز و توجه باقی میماند، همین موضوع سبب ایجاد مشکلات بین فردی ، خانوادگی و شغلی خواهد شد که خود زیر بنایی برای دیگر اختلالات روانی به وجود می آورد. در جدول زیر این موضوع را طبق آخرین تحقیقات همه گیر شناسی درباره اختلالات و مشکلات همراه با ADHD در اختیار شما قرار میدهم.

منبع جدول: NCSR, Kessler et al. 2006

درمان اختلال بیش فعالی و نقصان توجه ADHD

دارو درمانی در ADHD

در اکثر مواقع خط اول درمان اختلال بیش فعالی و نقصان توجه مصرف داروهای روانپزشکی میباشد، که این دارو ها به دو دسته داروهای محرک و غیر محرک در درمان اختلال تقسیم میشوند ولی این موضوع به این معنی نیست که رواندرمانی و درمانی های رفتاری شناختی در این اختلال اثرگذار نیستند، بنابراین شاید بتوان گفت که بهترین درمان در این اختلال دارودرمانی همراه با روان درمانی میباشد، طبق آخرین تحقیقات انجام شده توسط پلهام 2016 به نظر میرسد که در صورتی که ابتدا روان درمانی به مدت سه ماه آغاز شود و پس از آن دارو درمانی شروع شود بیشترین اثر گذاری درمانی و بهبود در فرد مشاهده میشود و نتایج درمانی در حالت بلعکس بسیار پایین تر میباشد.

• داروهای محرک (Stimulants): این داروها به دو دسته آمفتامین های دارویی آمفتامین نظیر داروی آدرال Adderall و متیل فنیدات Methylphenidate که معروفترین و پرکاربردترین آنها داروی ریتالین Ritalin میباشد تقسیم میشوند. این داروهای پرکاربرد خطر سو مصرف عمومی به طور مثال جهت افزایش زمان مطالعه تحصیلی دارند و به همین دلیل فقط باید توسط متخصص روانپزشک با توجه به نیازهای بیمار تجویز شوند

• داروهای غیر محرک (Non Stimulants): در بسیاری از مواقع همانطور که در بالا نیز مطرح شد اختلالات هم آیندی Co_morbid همراه با اختلال ADHD در فرد مراجعه کننده نظیر افسردگی و اضطراب قابل تشخیص گذاری است، در چنین شرایطی تجویز داروهای محرک به ضرر بیمار خواهد بود زیرا داروهای محرک وضعیت اضطراب و افسردگی بیمار را تشدید میکنند و به همین دلیل در چنین شرایطی از داروهایی نظیر اتوموکستین و بوپروپیون و داروهای سه حلقه ای TCA که همگی در درمان ADHD و افسردگی به طور همزمان موثر هستند استفاده میشود.

روان درمانی و درمان های روانشناختی در ADHD

همانطور که قبلا نیز به این موضوع اشاره شد تحقیقات پلهام در سال 2016 نشان میدهد که در صورتی که فرد مبتلا به ADHD قبل از آغاز دارو درمانی به مدت حداقل 3 ماه جلسات روان درمانی و مشاوره خود را شروع کرده باشد نتایج بهتری از درمان دارویی میگیرد. رواندرمانی در حوزه ADHD عموما از طریق رویکرد رفتار درمانی شناختی CBT انجام میگیرد و بر اساس نیاز، شرایط و خواسته های بیمار باید تنظیم شود. یکی از وظایف مهم درمانگر در حوزه اختلال بیش فعالی و نقصان توجه افزایش بینش بالینی Clinical Insight و آموزش روانی نسبت به بیماری Psycho_Education به خود فرد و خانواده وی میباشد. از مهمترین برنامه ها و تمرینات رفتاری که میتوان جهت تمرین و آموزش به یک فرد ADHD ارائه داد میتوان مثال های زیر را بر شمرد:

1. برنامه ریزی و روتین روزانه مشخص برای خود تدوین کند.
2. کارهای خود را از طریق ایجاد چک لیست انجام دهد.
3. از زمان سنج و زنگ یاد آوری استفاده کند، امروزه تمام تلفن های همراه دارای Timer و Alarm هستند و به سادگی میتوان از طریق این ابزارهای ساده در جهت برنامه ریزی و یادآوری امور مختلف زندگی استفاده کرد.
4. چارت و برنامه هفتگی مشخص داشته باشد، برنامه هفتگی مانند همان برنامه های هفتگی کلاسی دوران تحصیل میباشد با این تفاوت که فرد بزرگسال میتواند روتین هفتگی خود را در آن مشخص و به آن متعهد شود.
5. از دفترچه ها و برنامه های آنلاین برنامه ریزی To Do list بهره مند شود، چنین ساختارهای به ذهن فرد نظم میدهند.

درمان های طبیعی برای ADHD

علاوه بر دارو و رواندرمانی، چندین راه حل برای کمک به بهبود علائم ADHD پیشنهاد شده است.

• یک رژیم غذایی مغذی و متعادل
• حداقل 60 دقیقه فعالیت بدنی در روز
• خواب کافی و خوب
• محدود کردن زمان استفاده صفحه نمایش تلفن، رایانه و تلویزیون به صورت روزانه
• مطالعات همچنین نشان داده‌اند که یوگا، تای چی و گذراندن وقت در فضای باز می‌تواند به آرام کردن ذهن‌های بیش فعال کمک کند و ممکن است علائم ADHD را کاهش دهد.
• مدیتیشن و ذهن آگاهی گزینه دیگری است. تحقیقات انجام شده در سال 2015 نشان داده است که مدیتیشن ممکن است توجه افراد مبتلا به ADHD را بهبود بخشد.
• اجتناب از برخی آلرژن ها و افزودنی های غذایی نیز راه های بالقوه ای برای کمک به کاهش علائم ADHD هستند.

افراد مشهور با اختلال ADHD

• اما واتسون
• جانی دپ
• جیم کری 
• ویل اسمیت 
• جان لنون
• الکساندر گراهام بل
• توماس ادیسون
• مایکل فلپس
• جاستین تیمبرلیک
• آدام لوین

نویسنده: امین زندی روانشناس بالینی

ویرایشگر علمی: یاسمن اکبرزاده، کارشناس ارشد روانشناسی بالینی