وسواس فکری یا OCD چیست؟ انواع وسواس فکری و عملی

بدون شک برای شما هم پیش آمده که از ماشین پیاده شدید و پس از قفل کردن در‌ها و برداشتن چند قدم، به این فکر کردید که آیا در ماشین را قفل کرده ام یا نه؟ از این رو مجبور شدید دوباره ریموت دزدگیر را بفشارید تا از بسته شدن درها اطمینان حاصل کنید. گاهی ممکن است بارها شک کرده و مجبور شوید این کار را چند مرتبه تکرار کنید ولی این مسئله بدین معنی نیست که شما وسواس دارید! سوال اینجاست که عدم تمرکز یا حواس پرتی با خصوصیات افراد مبتلا به وسواس جبری عملی چه تفاوتی دارد؟ برای اینکه خصوصیات افراد مبتلا به بیماری وسواس فکری عملی و علایم وسواس فکری را بشناسیم تا بتوانیم راههای درمان وسواس را پیدا کنیم، بهتر است در ابتدا تعریف دقیقی برای وسواس ارائه کنیم و با انواع وسواس فکری آشنا شویم.

وسواس یا OCD چیست؟

طبق تعریف درسنامه DSM V یا همان درسنامه تشخیصی و آماری اختلالات روانی، وسواس یک اختلال در سلامت ذهن و روان است که تاثیر زیادی روی روند زندگی افراد در سن و اقشار مختلف می‌گذارد. افراد مبتلا به OCD معمولاً وسواس‌ها یا افکار ناخواسته تکراری را تجربه می‌کنند که میل شدید به تکرار یک رفتار خاص را برمی‌انگیزد. آنها سپس آن اصرار یا اجبار را برای کمک به رهایی از افکار وسواسی نشان می دهند.

ممکن است بشنوید که کسی می گوید: «من خیلی OCD دارم»، زیرا دوست دارند وسایل روی میزشان به روش خاصی چیده شوند یا ترجیح می دهند بلافاصله بعد از هر وعده غذایی ظروف را بشویند و کنار بگذارند. اما OCD بسیار بیشتر از یک ترجیح شخصی برای تمیزی یا نظم است. علائم OCD بخش قابل توجهی از روز فرد را می گیرد و فعالیت های منظم او را مختل می کند. آنها همچنین باعث ناراحتی می شوند، افراد مبتلا به OCD اغلب می دانند که وسواس ها و اجبارها در واقعیت ریشه ندارند، اما هنوز احساس می کنند که مجبور هستند به آنها عمل کنند.

نشانه های وسواس فکری

OCD شامل دو نوع علائم اصلی است: وسواس فکری و اجبار رفتاری. بسیاری از افرادی که با OCD زندگی می کنند، هم وسواس و هم اجبار را تجربه می کنند، اما برخی افراد فقط یکی یا دیگری را تجربه می کنند. اما طبق تحقیقات و معیارهای جدید لازم نیست که شما هم وسواس و هم اجبار را تجربه کنید. بلکه حضور یکی از این دو برای مبتلا بودن به اختلال وسواسی جبری کافی است. این علائم فقط زودگذر یا کوتاه مدت نیستند. حتی علائم خفیف تر ممکن است حداقل یک ساعت در روز طول بکشد و به طور قابل توجهی بر فعالیت های روزانه شما تأثیر بگذارد.

وسواس یا اجبار ممکن است بر توانایی شما برای توجه در مدرسه یا تکمیل وظایف در محل کار تأثیر بگذارد. آنها حتی می توانند شما را از رفتن به مدرسه یا کار یا هر جای دیگری باز دارند. ممکن است متوجه شوید که افکار وسواسی درست نیستند، یا بدانید که رفتارهای اجباری در واقع کاری برای جلوگیری از آنها انجام نمی دهند. با این حال، آنها اغلب احساس می کنند غیرقابل کنترل هستند.

وسواس فکری

این افکار ناخواسته و مزاحم، بدون توجه به اینکه چقدر سعی می کنید آنها را نادیده بگیرید یا سرکوب کنید، باز می گردند. پافشاری بر آنها می‌تواند به این باور قوی‌تر منجر شود که اگر اقداماتی برای جلوگیری از آنها انجام ندهید، ممکن است درست باشند یا ممکن است محقق شوند. محتوای افکار وسواسی می تواند بسیار متفاوت باشد، اما چند موضوع رایج عبارتند از:

• نگرانی در مورد میکروب، کثیفی یا بیماری
• ترس از آسیب رساندن به خود یا شخص دیگری
• ترس از گفتن چیزی توهین آمیز یا زشت
• نیاز به داشتن دارایی های خود در یک راستا، منظم یا متقارن
• افکار جنسی صریح یا خشونت آمیز
• نگرانی در مورد دور انداختن چیزها
• زیر سوال بردن تمایلات یا جهت گیری جنسی شما
• نگرانی در مورد سلامت و ایمنی خود یا عزیزانتان
• تصاویر، کلمات یا صداهای مزاحم

رفتارهای اجباری

ممکن است احساس کنید نیاز دارید که این اقدامات را چند بار تکرار کنید، یا تا زمانی که همه چیز “درست” به نظر برسد. اگر در طول انجام اقدامات مرتکب اشتباه شوید، ممکن است احساس کنید که کار نمی کند مگر اینکه از ابتدا شروع کنید و آن را کاملاً به پایان برسانید. می توانید رفتار اجباری را پاسخی به وسواس در نظر بگیرید. هنگامی که یک وسواس ظاهر شد، ممکن است احساس کنید مجبور به انجام اقدامی برای تسکین اضطراب و ناراحتی ناشی از آن یا جلوگیری از تحقق آن فکر وسواسی هستید. نمونه هایی از رفتارهای اجباری در OCD عبارتند از:

• شستن دست ها، اشیاء یا بدن
• سازماندهی یا تراز کردن اشیا به روشی خاص
• شمردن یا تکرار عبارات خاص
• چند بار لمس کردن چیزی
• به دنبال اطمینان از دیگران
• جمع آوری اشیاء خاص یا خرید چندین مورد از یک کالا
• پنهان کردن اشیایی که می توانید از آنها برای آسیب رساندن به خود یا شخص دیگری استفاده کنید
• به طور ذهنی اعمال خود را بررسی کنید تا مطمئن شوید که به کسی آسیب نرسانده اید

همچنین باید گفت که وسواس ها خود را به سه شکل کلی نشان می دهند:

• افکار: افکار وسواسی و غیر قابل کنترل، عباراتی هستند که در ذهن فرد به طور مرتب تکرار می شوند و فرد تلاش می‌کند حذفشان کرده یا با آنها مقابله کند.
• ترس ها : احساسات و انگیزه های ناگهانی هستند که فرد را نگران می کنند تا کار ناشایست و اشتباهی خارج از کنترل خود انجام ندهد.
• ایماژ ها یا تصاویر ذهنی: تصاویر ناخوانده و مزاحمی هستند که در ذهن فرد شکل می‌گیرند و معمولاَ عجیب و غریب یا ترسناکند.

درمان قطعی این اختلال کار آسانی نیست و فرد در ابتدا باید آن بشناسد تا بتواند برای درمانش اقدام کند. بنابراین بهتر است با انواع وسواس فکری آشنا شد.

وسواس به چند دسته تقسیم می‌شود؟

این اختلال به طور کلی چندین دسته را شامل می‌شود. این دسته ها عبارتند از:

۱. وسواس های متعارف و کلی

۲. وسواس های رفتاری و جبری

از سوی دیگر وسواس های فکری عملی یا همان OCD هم دسته بندی مخصوص به خود را دارند و به چهار گروه اصلی تقسیم می شوند:

1. تقارن سازی
2. تمیزی
3. احتکار
4. افکار یا اعمال ممنوعه

تفاوت OCD و OCPD

با وجود شباهت در نام، اختلال وسواس فکری-اجباری و اختلال شخصیت وسواسی-اجباری (OCPD) شرایط کاملا متفاوتی هستند. OCPD با نیاز شدید به نظم، کمال و کنترل، از جمله در روابط، مشخص می شود. این شامل وسواس یا اجبار نیست.

علائم اصلی OCPD عبارتند از:

• مشغولیت به جزئیات، نظم، قوانین و برنامه ها
• کمال گرایی که مانع از انجام کارها یا تکالیف می شود
• صرف زمان زیادی برای کار که دیگر زمانی برای علایق یا روابط شخصی باقی نمی ماند
• نگرش انعطاف ناپذیر یا بیش از حد وظیفه شناسی نسبت به نگرانی های اخلاقی
• دشواری شدید در دور انداختن اشیا
• مشکل در تفویض مسئولیت یا کار با دیگران
• تمایل به اجتناب از خرج کردن پول در صورت امکان
• نگرش سفت و سخت یا سرسختانه

اختلالات شخصیت مانند OCPD شامل ویژگی های ثابت و پایداری است که می تواند روابط و زندگی روزمره را مختل کند. افرادی که با اختلالات شخصیتی زندگی می کنند اغلب این ویژگی ها را مشکل ساز نمی دانند، بلکه آنها را به عنوان بخشی از شخصیت خود می پذیرند. با این حال، در مقایسه با افرادی که با سایر اختلالات شخصیت زندگی می کنند، افراد مبتلا به OCPD بیشتر به دنبال درمان هستند. در مقایسه با سایر اختلالات شخصیت، OCPD اغلب می تواند به طور موثرتری درمان شود.

از طرف دیگر، افراد مبتلا به OCD ممکن است بیشتر به دنبال کمک باشند زیرا علائم آنها باعث ناراحتی می شود. البته ممکن است هر دو شرایط را داشته باشید، اما یک متخصص سلامت روان آنها را جداگانه تشخیص می دهد. OCPD همچنین ممکن است شامل رویکردهای مختلف برای درمان، از جمله رواندرمانی پویشی باشد.

تشخیص OCD یا اختلال وسواس فکری-عملی

علائم OCD برای اولین بار در دوران کودکی برای تقریباً نصف منبع قابل اعتماد افرادی که با این بیماری زندگی می کنند ظاهر می شود. از آنجایی که علائم اغلب به تدریج شروع می شوند، ممکن است فوراً خیلی قابل توجه نباشند. در واقع، بسیاری از مردم قبل از درخواست کمک، سال‌ها با این بیماری زندگی می‌کنند.

صحبت در مورد علائم OCD ممکن است دشوار به نظر برسد، به خصوص اگر قبلاً امتحان کرده اید و جواب نگرفته اید. شاید سعی کرده‌اید به همکارتان که مرتباً لوازم اداری قرض می‌گیرد، توضیح دهید که باید اقلام روی میزتان را به روش خاصی در یک راستا قرار دهید. وقتی یک منگنه را برای قرض گرفتن آن برداشتند و آن را در جای نامناسبی قرار دادند، تا زمانی که آن را در جایی که تعلق داشت قرار ندادید، به شدت احساس ناراحتی کردید. بعداً آنها را در راهرو شنیدید که با شخص دیگری در مورد “عجیب” بودن شما صحبت می کردند.

یک متخصص سلامت روان شما را قضاوت نمی کند، آنها با همدلی به علائم شما گوش می دهند و به شما کمک می کنند تا شروع به رسیدگی به آنها کنید.

آنها با پرسیدن سؤالاتی در مورد وسواس ها یا اجبارهایی که تجربه می کنید شروع می کنند، از جمله:

• هر روز چقدر زمان می گیرند
• کاری که شما برای نادیده گرفتن یا سرکوب آنها انجام می دهید
• آیا باورهای مربوط به OCD برای شما صادق است یا خیر
• وسواس و اجبار چه تاثیری بر روابط و زندگی روزمره شما می گذارد
• آنها همچنین در مورد داروهایی که مصرف می کنید و سایر علائم سلامت روانی یا پزشکی که تجربه می کنید برای کمک به رد کردن عوارض جانبی دارو یا سایر شرایط سؤال می کنند.

سایر شرایط سلامت روان می تواند علائمی شبیه OCD داشته باشد:

1. اختلال بدشکل انگاری بدن می تواند شامل افکار ثابت یا رفتارهای تکراری باشد که به ظاهر فیزیکی شما مربوط می شود.
2. تریکوتیلومانیا شامل اصرار مداوم برای کندن موهای خود است.
3. افسردگی می تواند شامل حلقه زدن افکار ناخواسته باشد، اما این افکار معمولاً منجر به رفتارهای اجباری نمی شوند.
4. اختلال احتکار شامل جمع آوری بیش از حد اشیاء غیر ضروری و مشکل در دور انداختن اشیا است، اما این جمع کردن ها باعث ایجاد ناراحتی نمی شود. افراد مبتلا به OCD ممکن است فقط به دلیل اجبار برای تکمیل یک مجموعه یا به این دلیل که معتقدند ذخیره نکردن آن موارد ممکن است منجر به آسیب شود، موارد را جمع آوری یا ذخیره می کنند.
5. اختلال اضطراب فراگیر همچنین شامل نگرانی های مکرر و مداوم است. اگرچه این نگرانی ها اغلب به زندگی روزمره مربوط می شود. اگرچه ممکن است شما را به دوری از افراد یا موقعیت‌های خاص سوق دهند، اما معمولاً به اقدامات اجباری منجر نمی‌شوند.
6. تیک ها یا حرکات ناگهانی و مکرر می توانند با OCD اتفاق بیفتند. غیر معمول نیست که افراد مبتلا به OCD به یک اختلال تیک مانند سندرم تورت نیز مبتلا باشند. اما شما همچنین می توانید بدون داشتن OCD دچار اختلال تیک شوید.

سخن پایانی 

حال که با تعریف و انواع وسواس فکری آشنا شدید، شاید بهتر بتوانید به نشانه های این اختلال در شخصیت خود پی ببرید. در مقاله بعدی سعی می‌کنیم تا به مرور علت وسواس فکری و زمان شیوع این اختلال بپردازیم و راههای درمان قطعی وسواس را نیز به طور مفصل توضیح دهیم. پس با دیگر مقالات تخصصی منطق همراه باشید و نظرات خود را با ما در میان بگذارید تا بتوانیم تمامی سوالات شما را پاسخ دهیم. همچنین اگر شما یا عزیزانتان نیاز به درمان و خدمات روانشناختی دارید از طریق لمس دکمه زیر با ما در ارتباط باشید.

“خدمات روانشناسی و مشاوره ” 

منابع: وبسایت International OCD Foundation، درسنامه آسیب شناسی روانی براساس DSM5

پژوهشگر: بهنوش کولایی، روانشناس بالینی

ویرایش: امین قیاسی، کارشناس محتوا، یاسمن اکبرزاده، کارشناس ارشد روانشناسی بالینی

بازبینی: امین زندی، روانشناس بالینی