موانع خودآگاهی چیست و چگونه می‌توان بر آنها غلبه کرد؟

در مقاله قبلی به تعریف خودآگاهی و خودشناسی که یکی از مهمترین مهارت های زندگی به شمار می رود، پرداختیم. حال می خواهیم به این سوال پاسخ دهیم که موانع خودآگاهی چیست و چه چیز‌هایی میان ما و رسیدن به درک صحیحی از شخصیت خودمان قرار گرفته است. همه ما اگر خودآگاهی درستی نداشته باشیم، روزانه با باور‌های منفی زیادی دست و پنجه نرم می‌کنیم. برای مثال:

• من به اندازه کافی گیرا نیستم و کسی تمایل به برقراری ارتباط با من ندارد.
• تلاش های من نتیجه مطلوبی ندارد.
• همه چیز وابسته به شانس است.

مطمئناً شما هم بارها با این افکار روبرو شده‌‌اید و تحت تاثیر آنها شکست را تجربه کرده‌اید. با این حال به طور طبیعی، چنین احساسی باید زودگذر باشد و بعد از اندک زمانی بهبود یابد. البته برای برخی این اتفاق رخ نمی‌دهد و در افکارشان ریشه می دواند. به عبارت دیگر فرد در این حالت نه تنها بر محیط و رفتارش کنترل ندارد، بلکه هیچ تلاشی برای اصلاح وضعیت موجود نمی کند.

ادامه یافتن این تعارضات به افسردگی و بدبینی می‌انجامد و مارتین سلیگمن ( Martin Seligman ) نظریه پرداز مثبت نگر چنین روندی را درماندگی آموخته شده نامیده است. در واقع این برداشت منفی فرد از وقایع است که موجب افسردگی، منفی نگری و بی تفاوتی وی می شود و در نهایت یکی از موانع خودآگاهی شود.

سلیگمن معتقد است در زندگی رویدادهایی وجود دارد که فرد روی آنها کنترل دارد اما رویدادهای دیگری نیز هستند که تحت کنترل نیستند و فرد در مقابل این رویدادها منفعل می‌ماند. در نتیجه شخص مجبور می‌شود با اضطراب و درماندگی دست و پنجه نرم کند. به عبارت دیگر درباره موانع خودآگاهی باید گفت:

«ما با ارزیابی صحیح از خویشتن و خودآگاهی دقیق می توانیم با این افکار غیر منطقی مقابله کنیم و با انتظارات واقع گرایانه نسبت به توانایی هایمان از عهده ناکامی ها برآییم.»

ابعاد خود چیست ونقش آنها درغلبه بر موانع خودآگاهی

از آنجایی که انسان موجودی چند بعدیست، شناخت این ابعاد می تواند سبب رشد فرد و افزایش خودآگاهی گردد. خود از جنبه های مختلفی تشکیل شده و با توجه به اهمیت خودآگاهی در زندگی و لزوم آشنایی با موانع خودآگاهی بهتر است با انواع خود آشنا شویم. ابعاد مختلف خود عبارتند از:

۱. خود فیزیکی

شناخت این بخش به نسبت راحت تر ار جنبه های دیگر است. خود فیزیکی یا جسمانی به تصوری اطلاق می شود که ما نسبت به بدن خود داریم و بخش زیادی از ارتباط ما از طریق زبان بدن یا Body Language صورت می گیرد.

عناصری که در ارتباط غیر کلامی موثرند در چند گزینه خلاصه می‌شوند و می‌توان از میان آنها به تماس چشمی مناسب، رعایت فاصله با دیگران و حتی حرکات دست اشاره کرد. آگاهی از زبان بدن یعنی آگاهی از سیگنال هایی که در ارتباط غیر کلامی برای دیگران می فرستیم. هر چه این آگاهی افزایش یابد، روابط ما هم ثمربخش بیشتری خواهد داشت.

۲. خود واقعی

این بخش درونی‌ترین بخش وجود هر آدمی است. همه ما به این بخش از وجودمان احاطه کامل داریم ولی دیگران به این بخش آگاه نیستند. این خود هر چه آنچه ما هستیم را در بر می‌گیرد و گاهی لازم است عمیق و صادقانه این بخش از وجودمان را ببینیم.

کارل راجرز روانشناس آمریکایی در این مورد می گوید:

« آن چه را من از دیگران پنهان می کنم اغلب همان چیزی است که آنها از من پنهان می کنند!»

۳. خود اجتماعی

نقش ها و نقاب های ما در جامعه خود اجتماعی را شکل می دهد. باید گفت که نظر اطرافیان هم در شکل گیری این وجهه تاثیر دارد. در هر گروه ما با توجه به ارزش ها و قوانین آن رفتار می کنیم. مشخصاً در گروه دوستانه رفتار ما صمیمانه تر از محل کار یا تحصیلمان است. در روابط ما گاهاً فرایند همانندی به شکلی نامحسوس رخ می دهد.

به عبارت دیگر ما ترغیب می شویم که شبیه به افرادی شویم که بیشتر با آن ها در ارتباط هستیم. به همین دلیل است که باید مراقب باشیم که زمان خود را با چه کسانی به اشتراک می‌گذاریم. در پایان باید گفت که دو فاکتور مهم در روند تشکیل خود اجتماعی موثرند: خود واقعی و اوضاع اجتماعی.

۴. خود آرمانی

خود آرمانی تصویر ایده آل و دور از دسترس خودمان است. به عبارت دیگر، فاصله خود واقعی یا آنچه هستیم با خود آرمانی یا آنچه می خواهیم باشیم. هر چه این فاصله بیشتر باشد، به تبع احساس ناکارآمدی بیشتری در ما شکل می گیرد. خود آرمانی را می توان نتیجه تاثیرات فرزندپروری و اجتماعی شدن دانست.

بد نیست بدانید یک ذهن سالم، خود را همان طور که هست می پذیرد و در تلاش است که در تمامی ابعاد به رشد و کمال برسد، با انتقادها به طور سازنده برخورد کند و به نقاط قوت و ضعفش نیز آگاه است. در واقع خود آرمانی یک انگیزش است و فرد را وادار می سازد تا برای رسیدن به هدفش تلاش کند اما به شرطی که واقع بینانه طراحی شود.

۵. خود معنوی

این جنبه از خود، مرتبط با جهان بینی فرد و دیدگاه های انسانی اوست. این بخش اهمیت ویژه ایی دارد چرا که مبدا و مقصد نهایی خودآگاهی و خودشناسی در آن نهفته است. به عبارت دیگر اعتقادات فرد به زندگی اش معنا می بخشد. ویکتور فرانکل ، فیلسوف، روان درمانگر، جامعه شناس و پدر معنا درمانی یا لوگوتراپی ( Logotherapy ) در این باره می‌ گوید:

«معنی زندگی هرکس منحصر به فرد بوده و تنها او هست که می تواند به این معنا تحقق بخشد. تلاش برای یافتن معنی در زندگی، اساسی ترین نیروی محرکه هر فرد در دوران زندگی اوست.»

اگر به این موضوع علاقه مند هستید مقاله معنای زندگی از نظر ویکتور فرانکل پدر معنا درمانی  را از دست ندهید.

۶. خود جنسیتی

تصور یا برداشت نسبت به هویت و تمایلات جنسی را خود جنستی می گویند. برداشت صحیح باعث می شود نقش هایی را انتخاب کنیم که در راستای هویت ماست.

۷. خود تاریک یا ناخودآگاه

این بخش از وجود دربرگیرنده اسرار ماست و انرژی زیادی را برای مخفی نگه داشتن آن صرف می کنیم. خود تاریک در حقیقت بخشی است که تمایل نداریم دیگران از آن مطلع شوند.

ویژگی های افراد خودآگاه

بی شک افرادی که به خودآگاهی رسیدند و موانع خودآگاهی را پشت سر گذاشته شده‌‌اند، ویژگی هایی دارند که ضروری است آنها را بشناسیم. این ویژگی ها عبارتند از:

1. برای خود ارزش قائلند.
2. نسبت به انتقادات واکنش منفی نشان نمی دهند.
3. به ارزش ها و باورهایشان آگاهی کامل دارند و از آن دفاع می کنند.
4. دیگران را تحقیر و سرزنش نمی‌کنند بلکه احترام آنها را نگه می‌دارند.
5. روحیه همکاری و مشارکت بالاتری دارند.
6. از نقاط ضعف و قوتشان آگاه هستند.
7. با افراد کاردان مشورت می کنند.

افزایش خودآگاهی و غلبه بر موانع خودآگاهی

یادگیری چگونگی خودآگاهی یک سفر مادام العمر است و هرگز برای شروع دیر نیست. در اینجا چند استراتژی تایید شده برای درک خود و اینکه واقعا چه کسی هستید آورده شده است.

• برای بهبود خودآگاهی از مردم بخواهید درباره خودتان بازخورد بدهند

از شخصی که به او اعتماد دارید؛ مانند یک خواهر یا برادر یا دوست نزدیک؛ بخواهید دیدگاه خود را در مورد نگرش ها، ویژگی ها یا رفتارهای شما به اشتراک بگذارد. این می تواند به شما کمک کند تا از کارهایی که انجام می دهید و می گویید و همچنین درک دیگران از شما آگاه شوید. از آنجا، می‌توانید از این اطلاعات برای کشف جنبه‌هایی از خودتان که می‌خواهید تغییر دهید یا پرورش دهید، استفاده کنید. گاهی اوقات، یک دیدگاه بیرونی برای از بین بردن الگوهای افکار منفی یا تقویت الگوهای مثبت ضروری است. مسلماً، پذیرفتن دلپذیر بازخورد آسان نیست. به خود یادآوری کنید که بازخورد واقعا سازنده حمله ای به شخصیت شما نیست.

•  مشخص کنید چه چیزی باعث تحریک احساسات منفی شما می شود

درک اینکه چه چیزی شما را عصبانی، غمگین، استرس یا حسادت می کند می تواند از نظر خودآگاهی بسیار کمک کند. وقتی تشخیص می‌دهید چه چیزی احساسات منفی شما را برمی‌انگیزد، می‌توانید نسبت به افراد، مکان‌ها و موقعیت‌هایی که برای درگیر شدن با آنها انتخاب می‌کنید، گزینشی تر عمل کنید. همچنین به شما کمک می کند تا از نحوه واکنش خود به محیط و چیزهایی که نمی توانید کنترل کنید آگاه تر شوید..

• ارزش های اصلی خود را روشن کنید

ارزش های اصلی شما اصولی هستند که زندگی شما را هدایت می کنند. آنها “چرای” پشت تمام آنچه می گویید و انجام می دهید هستند. و وقتی نوبت به افزایش خودآگاهی می رسد، شناسایی آن ارزش های اصلی کلیدی است.  وقتی ارزش‌های خود را روشن می‌دانید، در مورد آنچه به دنبال آن هستید، و همچنین آنچه که نیستید، بیشتر می‌دانید. برای شفاف‌سازی ارزش‌های اصلی‌تان، «در زمان‌هایی از زندگی‌تان فکر کنید که احساس شادی، نشاط و قدرت می‌کردید». این می تواند به شما کمک کند تا بفهمید چه چیزی برای شما معنادارتر است و در نهایت، راهنمایی برای خود آینده شما ارائه می دهد.

نتیجه گیری در مورد موانع و ارتقای خوداگاهی

 باید گفت که با تقویت مهارت خودآگاهی می توانیم هدف های واقع بینانه ایی را برای خود طراحی کنیم و از دنبال کردن هدف های بلندپروازانه پرهیز نماییم. یکی از دیگر محاسن خودآگاهی این است که شناخت جنبه های گوناگون به ما کمک می کند تا به آگاهی در روابطمان با دیگران یا دگرآگاهی برسیم.

اگر ما دگرآگاهی داشته باشیم از دیگران انتظار نخواهیم داشت که در همه موارد یا ما هم فکر باشند بلکه می توانیم نظراتشان را بشنویم و به آنها احترام بگذاریم. همین تفاوت در اندیشه ها و سلایق است که باعث خلاقیت یا شکوفایی می شود و در سایه همین تعاملات است که بسیاری از امور دگرگون می گردند.

در واقع خودآگاهی موجب شناسایی ارزشمندی هایمان در زندگی می‌شود. این مهارت به ما کمک می‌کند تا به دنبال ارزش‌های واقعی باشیم و از زندگی رضایت کافی ببریم. حال امیدواریم که بتوانیم بر موانع خودآگاهی و خودشناسی غلبه کنیم و به درک صحیحی از وجوه شخصیتمان برسیم. بنابراین با دیگر مقالات تخصصی منطق همراه باشید تا بتوانیم آرام آرام مهمترین مهارت های زندگی را کنار هم بیاموزیم. پس نظرات خود را با ما در میان بگذارید تا بتوانیم سلیقه شما درک کنیم و سوالات شما را پاسخ دهیم.

پژوهشگر: گل آرا شریعت، روانشناس و مشاور

ویرایش: امین قیاسی ، کارشناس محتوا، یاسمن اکبرزاده، کارشناس ارشد روانشناسی بالینی

بازبینی: امین زندی، روانشنشاس بالینی