اعتیاد و نگاهی بر اعتیاد و سوء مصرف مواد در ایران

اعتیاد عبارت است از ناتوانی در ترک مصرف یک ماده یا انجام یک رفتار حتی اگر باعث آسیب روحی و جسمی شود. اعتیاد به مواد مخدر به عنوان یک اختلال روان پزشکی، با ابعاد زیست شناختی، روان شناختی، اجتماعی و معنوی یکی از مشکلات عصر حاضر است، اختلال های مرتبط با مواد شامل اختلال هایی است که با سوء مصرف داروها،(از جمله الکل )، عوارض جانبی داروها و یا قرار گرفتن در معرض سموم و زهرها ارتباط دارند. (راهنمای تشخیصی و آماری اختلال های روانی ،DSM ).

علائم اعتیاد

نشانه های اولیه اعتیاد عبارتند از:

• کاهش نمرات یا مشکل در مدرسه
• عملکرد ضعیف در محل کار
• مشکلات در رابطه، که اغلب شامل ضربه زدن و طرد افرادی است که اعتیاد را شناسایی می کنند
• ناتوانی در توقف مصرف یک ماده حتی اگر ممکن است باعث مشکلات سلامتی یا مشکلات شخصی شود، مانند مشکلات شغلی یا روابط
• کمبود انرژی در فعالیت های روزانه
• تغییرات عمیق در ظاهر، از جمله کاهش وزن و کنار گذاشتن قابل توجه بهداشت شخصی
• وقتی در مورد مصرف مواد از او سوال می شود حالت تدافعی دارد

افراد مبتلا به اختلال مصرف مواد ممکن است افکار و رفتارهای مخدوش داشته باشند. تغییرات در ساختار و عملکرد مغز همان چیزی است که افراد را به هوس شدید، تغییر در شخصیت، حرکات غیرعادی و سایر رفتارها دچار می کند. مطالعات تصویربرداری مغز تغییراتی را در مناطقی از مغز که به قضاوت، تصمیم گیری، یادگیری، حافظه و کنترل رفتار مربوط می شود، نشان می دهد.

علائم اختلال مصرف مواد به چهار دسته دسته بندی می شوند:

1. اختلال در کنترل: ولع یا میل شدید به استفاده از ماده؛ تمایل یا تلاش ناموفق برای کاهش یا کنترل مصرف مواد
2. مشکلات اجتماعی: مصرف مواد باعث عدم انجام وظایف اصلی در محل کار، مدرسه یا خانه می شود. فعالیت های اجتماعی، کاری یا اوقات فراغت به دلیل مصرف مواد کنار گذاشته شده یا کاهش می یابد
3. استفاده پرخطر: ماده در محیط های پرخطر استفاده می شود. در واقع یعنی ادامه استفاده علیرغم مشکلات شناخته شده.
4. اثرات ماده: تحمل (نیاز به مقادیر بیشتر برای رسیدن به همان اثر)؛ علائم ترک (برای هر ماده متفاوت است)

بسیاری از افراد اختلال مصرف مواد را همراه با یک اختلال روانپزشکی دیگر تجربه می کنند. اغلب اوقات اختلال روانپزشکی دیگری مقدم بر اختلال مصرف مواد است، یا استفاده از یک ماده ممکن است باعث تحریک یا بدتر شدن یک اختلال روانپزشکی دیگر شود.

اگر شما یا کسی که می شناسید دارو مصرف کرده است و:

• ممکن است بیش از حد مصرف کرده باشد
• تغییرات در هوشیاری را نشان می دهد
• مشکل تنفس دارد
• تشنج دارد
• علائم حمله قلبی احتمالی مانند درد یا فشار قفسه سینه را دارد
• هر گونه واکنش جسمی یا روانی آزاردهنده دیگری به مصرف دارو دارد

سریعا به دنیال کمک اورژانسی باشید

مراحل مصرف مواد

اعتیاد اغلب به صورت مرحله ای ظاهر می شود. واکنش های مغز و بدن شما در مراحل اولیه اعتیاد با واکنش های مراحل بعدی متفاوت است. چهار مرحله اعتیاد عبارتند از:

• آزمایشی یا امتحان کردن: از روی کنجکاوی استفاده می کند یا درگیر می شود
• مصرف شرایطی: از موقعیت های اجتماعی یا به دلایل اجتماعی یا شرایطی استفاده می کند یا درگیر آن می شود
• خطر: با بی توجهی به عواقب، به شیوه ای افراطی استفاده می کند یا درگیر می شود
• وابستگی: علیرغم پیامدهای منفی احتمالی، به صورت روزانه یا چندین بار در روز از یک رفتار استفاده می کند یا درگیر آن می شود

چه چیزی باعث اعتیاد می شود؟

در حالت کلی افراد یا برای اجتناب از درد جسمی و روانی مواد مصرف می کنند یا برای حس لذت بیشتر و خلق بالا. برخی نیز باور دارند که مصرف مواد عملکردشان را بهبود می بخشد، دلایل اصلی و پایه ای اعتیاد در پایین امده است:

علل فیزیولوژیک 

برخی از افراد ممکن است یک ماده یا رفتار را امتحان کنند و دیگر هرگز به آن نزدیک نشوند، در حالی که برخی دیگر معتاد شوند. این تا حدی به دلیل لوب های پیشانی مغز است. لوب پیشانی به فرد این امکان را می دهد که احساس پاداش یا رضایت را به تاخیر بیندازد. در اعتیاد، لوب پیشانی دچار اختلال می شود و احساس رضایت فوری و در همان لحظه است.

نواحی دیگر مغز نیز ممکن است در اعتیاد نقش داشته باشند. قشر کمربندی قدامی و هسته اکومبنس که با احساسات لذت بخش همراه است، می تواند پاسخ فرد را در مواجهه با مواد و رفتارهای اعتیاد آور افزایش دهد.

سایر علل احتمالی اعتیاد عبارتند از عدم تعادل شیمیایی در مغز و اختلالات روانی مانند اسکیزوفرنی یا اختلال دوقطبی. این اختلالات می توانند به راهبردهای مقابله ای منجر شوند که به اعتیاد تبدیل می شوند.

قرار گرفتن در معرض زودهنگام مواد

کارشناسان معتقدند مواجهه مکرر و زودهنگام با مواد و رفتارهای اعتیاد آور و بحران های زندگی نقش بسزایی دارد. طبق گفته انجمن پزشکی اعتیاد آمریکا، ژنتیک نیز احتمال اعتیاد را حدود 50 درصد افزایش می دهد. اما فقط به این دلیل که اعتیاد در خانواده وجود دارد، لزوماً به این معنا نیست که فرد به این اعتیاد مبتلا می شود. محیط و فرهنگ نیز در نحوه واکنش فرد به یک ماده یا رفتار نقش دارند. فقدان یا اختلال در سیستم حمایت اجتماعی یک فرد می تواند منجر به اعتیاد به مواد یا رفتار شود. تجارب آسیب زا که بر توانایی های مقابله ای تأثیر می گذارد نیز می تواند منجر به رفتارهای اعتیاد آور شود.

 مصرف مواد و اعتیاد در ایران

متاسفانه گسترش دامنه مصرف مواد مخدر در جامعه امروزی به حدی است که حتی قشر جوان و متفکر و تحصیل کرده را نیز به سمت خود کشانده است. از آنجایی که در مورد اعتیاد هم مثل سایر بیماري ها و معضلات به پیشگیری بیشتر توجه شده است؛ موفقیت چندانی در این زمینه به دست نیامده است به گونه ای که عود اعتیاد در مراجعین به مراکز خود معرف ترك اعتیاد بهزیستی رقمی معادل 80 درصد بوده است (به نقل از سراجی و همکاران، 1389).

علی رغم تلاش فراوان جامعه علمی ، هنوز درمان مناسبی که بتواند مانند درمان هاي فیزیولوژیکی براي اعتیاد و جلوگیری از عود آن مثمرثمر باشد شناخته نشده است، که البته علت این امر به سادگی قابل تبیین است، و این است که اعتیاد از جمله بیماري های روانشناسی است که در واقع بیان کنندة وجود سه قطب، زیستی، روانی، اجتماعی انسان است. یعنی این که انسان از این سه بعد تشکیل شده است و طبیعتاً رشد سقوط انسان نیز تحت تأثیر این ابعاد قرار دارد. لذا براي درمان بیماري هایی هم چون اعتیاد نیاز به درمان هایی است که بتواند این قسمتهاي مختلف را تحت الشعاع خود قرار دهد.

سوء مصرف مواد یکی از مشکلات نظام سلامت کشور است، اختلال وابستگی به مواد یا اعتیاد به منزله ی مجموعه ای از نشانگان شناختی، رفتاری و روان شناختی و الگویی از تکرار مصرف که منجر به تحمل ، ترک و رفتارهای بی اختیار می شود، در نظر گرفته شده است (راهنمای تشخیصی و آماری اختلال های روانی ، 2000 و موسسه ی ملی سوء مصرف مواد آمریکا ،2000)

اعتیاد در جامعه ما چنان گسترش یافته است که نه تنها سالمندان و جوانان را مورد تهدید قرارداده است بلکه نوجوانان را نیز طعمه خود می کند. بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی 2/4 در صد جمعیت ایران معتاد هستند و بیشترین این افراد میان 16 تا 22 سال دارند (ارفع، 1382). امروزه در ایران مصرف مواد مخدر سیر صعودی داشته است.

برای بعضی افراد، اعتیاد از دیدگاه روانشناسی منبع انگیزشی نیرومندی است، اشتیاق به مصرف بعضی داروها مانند مواد افیونی(نظیر هروئین یا مورفین)، داروهای محرک اعصاب (مثل، آمفتامین یا کوکائین) و نوع مصنوعی و خیابانی این مواد و برخی داروهای دیگر (مثل الکل و نیکوتین) ممکن است بسیار شدید باشد، شناسایی عوامل خطر ایجاد کننده انگیزش های مصرف مواد مخدر و آگاهی به نیازهای این گروه از اساسی ترین گام هایی است که در جهت پیشگیری از مصرف مواد می توان برداشت.

پژوهش ها نشان داده اند که مصرف مواد مخدر و اعتیاد در افرادی بیشتر است که بیشتر تحت تاثیر عوامل خطر بوده اند و درعین حال اختلالات عصبی و روانی بیشتری نیز داشته اند و نهایتا اعتیاد، یک بیماری اجتماعی است که عوارض جسمی و روانی فراوانی دارد، تا زمانی که علل گرایش به مصرف مواد بررسی نشود، درمان جسمی و روانی فقط برای مدتی نتیجه بخش خواهد بود و فرد معتاد دو باره گرفتار مواد اعتیاد آور می شود.

نویسنده: امین زندی، روانشناس بالینی

ویرایشگر علمی: یاسمن اکبرزاده، کارشناس ارشد روانشناسی بالینی